Μαρία Τσάλλα: Ιστορίες κατασκόπων και άλλες… illegal υποθέσεις

Το πρωί της 7^ης Ιανουαρίου 1961 ο Γκόρντον Λόνσντεϊλ ξύπνησε μάλλον ευδιάθετος. Άλλωστε, είχε περάσει το βράδυ συντροφιά με μια νεαρή κοπέλα, από την οποία, όμως, ζήτησε να φύγει νωρίς το πρωί από το διαμέρισμά του, γιατί είχε μια «επείγουσα δουλειά». Η δουλειά δεν ήταν ακριβώς επείγουσα – μάλλον ρουτίνα θα τη χαρακτήριζε κανείς – αλλά δεν μπορούσε να γίνει παρουσία της φίλης του. Έστησε τον πομποδέκτη του, σημείωσε το σήμα όπως ερχόταν και το αποκρυπτογράφησε, γράφοντας με μολύβι το πραγματικό μήνυμα. Τίποτε το συνταρακτικό: νέα από την πατρίδα και την οικογένειά του.

Αυτό που δεν γνώριζε ο Γκόρντον Λόνσντεϊλ ήταν ότι όλα αυτά τα άκουγαν στελέχη της βρετανικής αντικατασκοπείας, που είχαν παγιδεύσει το διαμέρισμα. Και το απόγευμα της ίδιας μέρας, συνελήφθη την ώρα που παραλάμβανε υλικό από συνεργό τους.

Βεβαίως, αυτός που συνέλαβαν δεν ήταν ο Καναδός υπήκοος και επιχειρηματίας Γκόρντον Λονσντεϊλ. Και αυτό γιατί ο Γκόρντον Λόνσντεϊλ είχε πεθάνει σε μικρή ηλικία στη Φιλανδία, στη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, όπου είχε πάει η μητέρα του έχοντας χωρίσει με τον Καναδό σύζυγό της. Όμως, αυτό ακριβώς το γεγονός, δηλαδή ενός παιδιού με καναδική ληξιαρχική πράξη γέννησης στον Καναδά, αλλά όχι ληξιαρχική πράξη θανάτου, έκανε την ταυτότητά του ιδανική για οικειοποίηση. Ακόμη και σήμερα, τα νεκρά βρέφη και νήπια προσφέρονται για όποιον θέλει να αποκτήσει χαρτιά που να φαίνονται πειστικά.

Γιατί ο Γκόρντον Λόνστνεϊλ δεν ήταν ο Γκόρντον Λόνσντεϊλ, αλλά ο Κόνον Τροφίμοβιτς Μολόντι. Δεν ήταν Καναδός, αλλά Σοβιετικός. Η εκπαίδευσή του είχε ξεκινήσει αρκετά χρόνια πριν όταν η NKVD φρόντισε να περάσει τα μαθητικά του χρόνια στην Καλιφόρνια με τη θεία του, ώστε να μάθει καλά τη γλώσσα και να αποκτήσει εξοικείωση με την αμερικανική κουλτούρα. Το 1954 εγκαταστάθηκε στο Λονδίνο και έφτιαξε ένα κατασκοπευτικό δίκτυο με επικέντρωση το Αρχηγείο του Στόλου.

Ο Μολόντι ήταν ένας «παράνομος» πράκτορας, ένας illegal. Δεν επέλεξε να πάει στη Βρετανία ως τμήμα της διπλωματικής αποστολής, όπως συχνά γινόταν –και γίνεται– με τα στελέχη των μυστικών υπηρεσιών, γιατί αυτό μπορεί να του εξασφάλιζε διπλωματική κάλυψη, ταυτόχρονα όμως θα τον έκανε «ορατό», καθώς ειδικά στον Ψυχρό Πόλεμο, όλο το σοβιετικό διπλωματικό προσωπικό στη Δύση ήταν υπό παρακολούθηση. Για να έχει ελευθερία κίνησης έπρεπε να μην έχει κάλυψη και ακόμη καλύτερα να έχει και μια ταυτότητα «υπεράνω υποψίας».

Ο Κόνον Μολόντι

Οι «παράνομοι» και η μυθολογία τους

Ο Μολόντι ήταν μόνο ένα από αυτά τα παραδείγματα, ενός κόσμου που οι περισσότεροι τον γνωρίζουμε από τα μυθιστορήματα του Τζον Λε Καρέ, που δεν είναι και το χειρότερο σημείο κανείς να ξεκινήσει μια που ο σπουδαίος μυθιστοριογράφος υπήρξε όντως και ο ίδιος στέλεχος των βρετανικών μυστικών υπηρεσιών.

Σε αυτόν τον κόσμο οι «παράνομοι» φαντάζουν πάντα οι φυσιογνωμίες που συναρπάζουν περισσότερο, είτε επρόκειτο απλώς για πράκτορες χωρίς διπλωματική κάλυψη, που όμως δήλωναν την πραγματική του εθνότητα, είτε και κυρίως για αυτούς που υποδύονταν κάτι άλλο.

Σε αυτή τη μυθολογία οι πιο περιζήτητες περιπτώσεις ήταν πάντα οι πράκτορες με βαθιά κάλυψη, αυτοί δηλαδή που αποκτούσαν μια «ιθαγενή ταυτότητα» και ακόμη περισσότερο οι «εν υπνώσει» πράκτορες (sleeper agents) που υποτίθεται ότι για πολύ καιρό δεν είχαν καμία δραστηριότητα, μέχρις ότου ο «χειριστής» τους αναλάβει να τους ενεργοποιήσει.

Και πλάι σε όλα αυτά, υπήρχε και όλη η απαραίτητη τελετουργία, το tradecraft: τα σημάδια με κιμωλία σε προκαθορισμένα σημεία που υποδήλωναν συνάντηση – συνήθως σε δημόσιο χώρο, γιατί αυτό γεννά τις λιγότερες υποψίες – τα επίσης προκαθορισμένα σημεία παράδοσης και παραλαβής υλικού (τα λεγόμενα και dead letter drops) και βέβαια όλη η παράλληλη προσπάθεια των υπηρεσιών αντικατασκοπείας να τους εντοπίσουν, να καταγράψουν το δίκτυό τους και όταν έρθει η ώρα να τους συλλάβουν, ενίοτε και με το σκοπό να τους «γυρίσουν», δηλαδή να τους κάνουν διπλούς πράκτορες.

Κομμάτι αυτής της προεργασίας και η προσπάθεια να διαμορφώνονται πάντοτε πειστικές ιστορίες που θα αποτελούν το προκάλυμμα ενός πράκτορα. Όχι απλώς να μιλούν τη γλώσσα και να κουβαλούν μια πλαστή ταυτότητα, αλλά να μπορούν να έχουν μια ολόκληρη πλαστή προσωπική ιστορία, έναν «μύθο» που θα μπορεί να τους κάνει ακόμη πιο πειστικούς στις συναναστροφές τους. Και βέβαια, ανάλογα με την εποχή, υπήρχε πάντα και το πρόβλημα της επικοινωνίας με το «Κέντρο», ιδίως στην εποχή που δεν μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν κρυπτογραφημένες επικοινωνίες στο διαδίκτυο: ασύρματοι που έπρεπε να κρύβονται καλά και βιβλία κωδίκων, όπου κάθε παραλλαγή χρησιμοποιείται μια φορά, ώστε να μην μπορούν οι «ωτακουστές» να συγκεντρώνουν αρκετό υλικό ώστε με βάση τις επαναλήψεις να σπάνε τον κώδικα.

Βεβαίως κάποιες χώρες ήταν καλύτερα πλασαρισμένες σε αυτά τα καθήκοντα. Η Ανατολική Γερμανία για παράδειγμα μπορούσε εύκολα να έχει πράκτορες στη Δυτική. Αντίστοιχα, το Ισραήλ αξιοποίησε ιδιαίτερα το γεγονός ότι οι Εβραίοι από τις παλαιές κοινότητες της Μέσης Ανατολής, μπορούσαν πολύ εύκολα να κινηθούν στο περιβάλλον των αραβικών κρατών ως Άραβες.

Τελικά τι κάνει έναν καλό κατάσκοπο;

Βεβαίως, μια ματιά στην πραγματική ιστορία των κατασκόπων θα δείξει ότι ποτέ το ζήτημα δεν ήταν να υπάρχει καλός εξοπλισμός και καλή εκπαίδευση.

Γιατί μπορεί κανείς να βρει κάποιον που θα τον αξιοποιήσει για πληροφορίες με βάση τις αδυναμίες τους ή τις ιδιοτελείς επιδιώξεις του, αλλά η ζωή του «παράνομου» ποτέ δεν είναι εύκολη.

Πάντα χρειάζεται έναν βαθμό ιδεολογικής στράτευσης και προσήλωσης. Οι υπηρεσίες της Ανατολικής Γερμανίας είχαν πολύ μικρά ποσοστά αυτομολησάντων και διαρροών, κυρίως γιατί είχαν υψηλότερο βαθμό ιδεολογικής προσήλωσης σε έναν ορισμένο αντιφασισμό.

Ο Ρίχαρντ Ζόργκε, ο άνθρωπος που κατάφερε να μάθει πρώτος τα σχέδια για τη χιτλερική εισβολή στην Σοβιετική Ένωση, ενώ ήταν στην Ιαπωνία ως Γερμανός δημοσιογράφος, ήταν πρώτα και κύρια ένας στρατευμένος σοβιετικός κομμουνιστής.

Τα πρώτα βήματα της CIA δεν θα είχαν γίνει εάν δεν υπήρχε ένας πραγματικός αντισοβιετικός και αντικομμουνιστικός ζήλος.

Η υπεράσπιση του Εβραϊκού Κράτους ως ιδέας και αξίας ήταν στοιχείο της αποτελεσματικότητας της Μοσάντ.

Οι παταγώδεις αποτυχίες των Βρετανικών Μυστικών Υπηρεσιών στη δεκαετία του 1950 όταν αποδείχτηκε ότι ήταν διαβρωμένες από τις σοβιετικές σε εντυπωσιακό βαθμό, οφειλόταν στο ότι οι ηγεσίες τους δεν μπορούσαν να καταλάβουν ότι ακόμη και γόνοι του κατεστημένου μισούσαν τόσο την αποικιοκρατική, παρωχημένη και αυταρχική πολιτική του Ηνωμένου Βασιλείου ώστε συνειδητά να προδίδουν το Στέμμα.

Ίσως γιατί στην «ερημιά με τους καθρέφτες» όπως κάποτε περιέγραψε τον κόσμο της κατασκοπείας ο Τζον Λε Καρέ, σε αυτό το σύμπαν επάλληλων επιπέδων εξαπάτησης, στο τέλος έχει σημασία εάν κάπου μέσα τους οι άνθρωποι «στο πεδίο» να έχουν κάποιο πραγματικό σημείο αναφοράς. Κάτι στο οποίο όντως να πιστεύουν.