Όταν μιλάμε για το χριστουγεννιάτικο δέντρο, μας έρχεται μία πολύ συγκεκριμένη εικόνα στο μυαλό. Πώς κατασκευάστηκε όμως στ’ αλήθεια αυτό το πολυαγαπημένο έθιμο;
Το χριστουγεννιάτικο δέντρο είναι μια σύγχρονη εφεύρεση.
Πρόκειται για ένα σε μεγάλο βαθμό λαϊκό σύμβολο, που δεν έχει καμία βάση στη Βίβλο.
Υπάρχουν πολλά δέντρα στη Βίβλο, από το Δέντρο της Γνώσης και το Δέντρο της Ζωής στη Γένεση μέχρι την αναφορά στο σταυρό του Χριστού ως «δέντρο» στις Πράξεις των Αποστόλων.
Αλλά δεν υπάρχει κανένα χριστουγεννιάτικο δέντρο, σύμφωνα με έρευνα που δημοσιεύθηκε στο The Conversation.
Μύθοι και θρύλοι
Από την άλλη, πολλοί θρύλοι προσπαθούν να εξηγήσουν την προέλευση του.
Στη Γερμανία, ο ιεραπόστολος Βονιφάτιος, λέγεται ότι έκοψε μια γιγαντιαία βελανιδιά αφιερωμένη στον σκανδιναβικό θεό Θορ. Στη θέση της φύτρωσε ένα μικρό έλατο, το οποίο ανακήρυξε ως σύμβολο του χριστιανισμού – υποδεικνύοντας το τριγωνικό σχήμα του ως αντιπροσωπευτικό της Αγίας Τριάδας.
Στην Ιταλία, το χριστουγεννιάτικο δέντρο συνδέεται με την ιστορία του άστρου της Βηθλεέμ. Ένας θρύλος μιλάει για έναν φτωχό βοσκό που ήταν πολύ ταπεινός για να φέρει ένα δώρο στο μωρό Ιησού. Καθώς περπατούσε προς τη φάτνη, βρήκε ένα απλό δέντρο και αποφάσισε να το στολίσει με τα λίγα που είχε. Το δέντρο έλαμψε από φως, συμβολίζοντας το φως της γέννησης του Χριστού.
Στην Ελλάδα, τα χριστουγεννιάτικα δέντρα συνδέονται συχνά με τον μύθο του «Δέντρου της Ζωής». Το δέντρο αντιπροσωπεύει την αιώνια ζωή, ως σύμβολο της ανανέωσης του νέου έτους. Σύμφωνα με το μύθο, οι καλικάντζαροι θέλουν να κόψουν το «Παγκόσμιο Δέντρο», το οποίο συγκρατεί τη Γη. Την παραμονή των Χριστουγέννων, βγαίνουν στην επιφάνεια για να προκαλέσουν προβλήματα, αλλά αποσπάται η προσοχή τους από το χριστουγεννιάτικο δέντρο. Έτσι, το χριστουγεννιάτικο δέντρο, με τα φώτα και τα στολίδια του, πιστεύεται ότι απωθεί τους Καλικαντζάρους.
Μια γερμανική παράδοση
Η αλήθεια είναι ότι το χριστουγεννιάτικο δέντρο είναι μια σχετικά νέα παράδοση.
Ξεκίνησε ως μια μικρή, τοπική παράδοση τον 17ο αιώνα σε ένα μόνο μέρος: στην πρωτεύουσα της Αλσατίας, το Στρασβούργο.
Οι Γερμανοί πολίτες του Στρασβούργου συμπεριέλαβαν ένα δέντρο ως μέρος μιας παράδοσης ηθικής κρίσης την ημέρα των Χριστουγέννων.
Τα παιδιά κρίνονταν από τους γονείς τους και αν ήταν καλά, τα γλυκά αφήνονταν κάτω από το δέντρο ενώ αν ήταν κακά, όχι.
Πρόκειται για έναν υπαινιγμό για το τι επρόκειτο να συμβεί την ημέρα της κρίσης.
Το τελετουργικό εξαπλώθηκε σε άλλα μέρη της Γερμανίας τη δεκαετία του 1770.
Ο Γερμανός ρομαντικός μυθιστοριογράφος Γκαίτε προσέφερε την πρώτη περιγραφή του χριστουγεννιάτικου δέντρου που έφτασε σε ένα ευρύ κοινό στις «Θλίψεις του νεαρού Βέρθερου» (1774).
Αλλά δεν υιοθετήθηκε ευρέως στη Γερμανία μέχρι τη δεκαετία του 1830, αφού το χριστουγεννιάτικο δέντρο άρχισε να γίνεται δημοφιλές στην Αμερική.
Εξάπλωση στην Βρετανία
Η παράδοση έφτασε στη Βρετανία τη δεκαετία του 1830. Εισήχθη από Γερμανούς εμπόρους στο Μάντσεστερ περίπου την ίδια εποχή που οι αυλές του Γεωργίου Γ’και του Γουλιέλμου Δ’, οι ίδιοι γερμανικής καταγωγής, την εισήγαγαν στη βρετανική αριστοκρατία.
Η βασίλισσα Βικτώρια και ο πρίγκιπας Αλβέρτος έκαναν την παράδοση δημοφιλή στη Βρετανία, όταν ο Αλβέρτος έστησε χριστουγεννιάτικο δέντρο στο Ουίνδσορ το 1840.
Το βασιλικό χριστουγεννιάτικο δέντρο θαυμάζουν η βασίλισσα Βικτώρια, ο πρίγκιπας Αλβέρτος και τα παιδιά τους, Δεκέμβριος 1848
Η σκηνή απαθανατίστηκε στην εφημερίδα The Illustrated London News το 1848, όταν τυπώθηκε μια γκραβούρα που έδειχνε τη Βικτώρια, τον Αλβέρτο και τα παιδιά τους γύρω από ένα δέντρο με κεριά και στολίδια.
Αμερική και εξευγενισμός της γιορτής
Το χριστουγεννιάτικο δέντρο με τα δώρα που κρύβονται κάτω από τα κλαδιά του προέρχεται από την Αμερική και πρωτοεμφανίστηκε στην Πενσυλβάνια ήδη από το 1812.
Το χριστουγεννιάτικο δέντρο υιοθετήθηκε στην αμερικανική κουλτούρα ως μια προσπάθεια να εξευγενιστεί ο εορτασμός των χριστουγέννων.
Πριν από τα μέσα του 19ου αιώνα, τα Χριστούγεννα γιορτάζονταν όπως το καρναβάλι.
Οι άνθρωποι – κυρίως από τις κατώτερες κοινωνικές τάξεις – γλεντούσαν και κυκλοφορούσαν στις πόλεις, χτυπώντας τις πόρτες των πλουσίων και ζητώντας φαγητό και ποτό.
Πίνακας που ονομάζεται «Wassailing στην έπαυλη»
Αυτή η πρακτική, το «wassailing», εξελίχθηκε σε μέθη, βανδαλισμό και ασελγείς πράξεις.
Η αταξία της χριστουγεννιάτικης περιόδου έπρεπε να μετριαστεί από το εσωτερικό, φιλικό προς τα παιδιά χριστουγεννιάτικο δέντρο γύρω από το οποίο συγκεντρώνονταν οι οικογένειες της μεσαίας τάξης.
Το χριστουγεννιάτικο δέντρο (Boston Public Library), 1858
Τα παιδιά δεν θα επιτρεπόταν πλέον να βγαίνουν έξω για να διασκεδάσουν τις γιορτές.
Το εξωτερικό θα έμπαινε στο εσωτερικό: ένα δέντρο θα κόβονταν και θα μεταφερόταν στο εσωτερικό, ώστε τα Χριστούγεννα να μπορούν να συμβούν με την ασφάλεια και την άνεση του σπιτιού.
Έξυπνο μάρκετινγκ
Υιοθετημένοι για να μετριάσουν τις υπερβολές της εποχής, οι Αμερικανοί έμποροι και κατασκευαστές διέδωσαν το χριστουγεννιάτικο δέντρο.
Τα δώρα ωστόσο, δεν τοποθετούνταν κάτω από το δέντρο μέχρι που οι έξυπνοι έμποροι αναγνώρισαν τις δυνατότητες των νέων εσωτερικών εορτασμών.
Η χονδροειδής υπερβολή των προηγούμενων Χριστουγέννων – ποτό, γλέντι και σεξ – επέστρεψε με έναν νέο, μεσοαστικό τρόπο με τη χορήγηση δώρων.
Το συσκευασμένο χριστουγεννιάτικο δώρο είναι μια αμερικανική εφεύρεση της δεκαετίας του 1840 που κατέκτησε τον κόσμο.
Τα τυλιγμένα δώρα άρχισαν να τοποθετούνται κάτω από τα δέντρα από τους γονείς ως αποτέλεσμα των στρατηγικών μάρκετινγκ των εκδοτών βιβλίων.
Οι αμερικανικές οικογένειες έμαθαν για τη νέα παράδοση όχι από τους Γερμανούς μετανάστες, αλλά από τα βιβλία
Σε αυτά το χριστουγεννιάτικο δέντρο απεικονιζόταν ως μέσο για να μείνουν τα παιδιά ευτυχισμένα μέσα στο σπίτι.
«Το χριστουγεννιάτικο δέντρο του Πακ», εορταστικό σκίτσο του S.D. Ehrhart, 1902
Οι βιβλιοπώλες εξέδωσαν συλλογές διηγημάτων και ποιημάτων, όπως το Kriss Kringle’s Christmas Tree (1845), στο οποίο τα παιδιά έπαιρναν ως δώρα βιβλία, αλλά και σπαθιά, τύμπανα ή κούκλες.
Ο στόχος των εκδοτών βιβλίων ήταν να παρουσιάσουν το νέο καθεστώς αγοράς δώρων για τα παιδιά ως μια παλιά «λαϊκή παράδοση».
Οι γονείς πίστεψαν ότι τα δώρα κάτω από το χριστουγεννιάτικο δέντρο ήταν μια τελετουργία τόσο παλιά όσο και οι βιβλικοί Μάγοι, με τα δώρα τους από χρυσό, λιβάνι και σμύρνα.
Μακριά από μύθους και θρησκείες
Παρά το όνομά του, το σύγχρονο χριστουγεννιάτικο δέντρο έχει ελάχιστη σχέση με ένα φανταστικό χριστιανικό παρελθόν.
Εν τέλει, το δέντρο στο σπίτι και η διακόσμησή του με φώτα, στολίδια, αγγέλους και αστέρια έγινε ένα ευρέως διαδεδομένο τελετουργικό της μεσαίας τάξης τη δεκαετία του 1830.
Το χριστουγεννιάτικο δέντρο είναι ένα σε μεγάλο βαθμό κοσμικό σύμβολο της εποχής, η επιτυχία του οποίου παραμένει συνδεδεμένη με τις δυνάμεις της καταναλωτικής οικονομίας.